Gastblog van de Anne Frank Stichting. De Anne Frank Stichting maakt lesmateriaal en geeft workshops voor jongeren en professionals over onder andere Anne Frank, de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust, antisemitisme en vooroordelen.
‘We merken de laatste tijd in de gangen dat het woord ‘Jood’ veel vaker als scheldwoord wordt gebruikt. Ook weigeren sommige leerlingen mee te doen in de les wanneer het gaat over de Holocaust.’ Ellen Sterk-Hardeman, docent Engels aan het Zaanlands Lyceum, merkt een toename van antisemitische incidenten op school.
Ze is niet de enige docent die haar zorgen deelt over een toename van antisemitisme. Het aantal meldingen van discriminatie en uitingen van haat tegen Joden of (vermeend) Joodse instellingen nam in 2023 sterk toe. Vooral op scholen steeg het aantal antisemitische incidenten, meldt het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap in een handreiking voor scholen voor het omgaan met antisemitische incidenten. ‘Het is van belang om altijd in te grijpen en in gesprek te gaan met leerlingen’, zegt Ellen. Wat veroorzaakt deze opleving van antisemitisme op scholen en hoe ga je hierover in gesprek met je klas? Docent Ellen en Bart Wallet, hoogleraar Joodse studies aan de Universiteit van Amsterdam, geven handvatten voor in de klas.
Wat is antisemitisme?
Bart Wallet vertelt hoe je antisemitisme kan herkennen. ‘Antisemitisme bestaat uit verhalen die vanaf de late oudheid tot nu zijn opgebouwd. Het is een soort repertoire met allerlei anti-Joodse beelden, overtuigingen, stereotypen en sprookjes. Daar zitten negatieve beelden in die als een soort bril fungeren waardoor naar echte Joden gekeken wordt. Deze verhalen zijn van generatie op generatie overgedragen en hebben een plek gekregen in ons collectieve geheugen. Dit gebeurt bijna ongemerkt. Antisemitisme is een silent sleeper: het is aanwezig onder de oppervlakte tot het moment dat een crisis uitbreekt. In een crisis wordt de werkelijkheid complex en verliezen mensen grip. Denk aan een economische crisis of aan de coronacrisis. Je voelt je machteloos. Dan is antisemitisme een makkelijke manier om de werkelijkheid weer te begrijpen. Een verhaal uit het repertoire van antisemitisme wordt naar boven gehaald. Bijvoorbeeld het stereotype beeld over Joden en geld, of de complottheorie dat Joden de touwtjes in handen zouden hebben. Dan is er sprake van een duidelijke vijand en dit maakt de complexe werkelijkheid weer wat eenvoudiger.’
Is kritiek op Israël antisemitisch?
Kritiek op de politiek van Israëlische regeringen is niet per definitie antisemitisch. Iedereen mag bijvoorbeeld politieke beslissingen van de diverse Israëlische regeringen ten aanzien van de Palestijnse gebieden afwijzen of bekritiseren. Dat gebeurt ook in Israël zelf. Echter is het individueel of in het algemeen verantwoordelijk houden van Joden voor het beleid en handelingen van Israël een veelvoorkomende vorm van antisemitisme. Niemand is persoonlijk verantwoordelijk voor daden van land- of geloofsgenoten of een regeringsbeleid. Het is belangrijk om leerlingen aan te leren om een scherp onderscheid te maken tussen kritiek op het beleid of de acties van een regering en vooroordelen tegen een bevolkingsgroep. Door dit onderscheid te verduidelijken, help je leerlingen om genuanceerd te denken over complexe internationale situaties. Het stelt hen in staat om kritisch na te denken over politieke kwesties zonder te vervallen in discriminerende denkbeelden. Meer informatie hierover lees je hier.
Recente opleving
Ellen is niet de enige docent die recentelijk moest ingrijpen bij antisemitisme incidenten. ‘Sinds het jaar 2000 zien we een structurele toename van antisemitische incidenten’, zegt Bart. Hij herkent een aantal oorzaken van deze toename. ‘Na de Tweede Wereldoorlog was de samenleving erg onder de indruk van de gevolgen van antisemitisme. Dit begint nu een beetje te slijten. Oudere generaties leven nog met de Tweede Wereldoorlog in het achterhoofd, maar bij jongeren zien we een gebrek aan kennis over de Jodenvervolging. Ook zien we vrijwel altijd een opleving van antisemitisme in de Nederlandse samenleving bij oorlog in het Midden-Oosten waarbij Israël betrokken is. Als er heel veel woede is, dan gaan Joden als object van die woede fungeren. Dit staat vaak geheel los van politieke overtuiging: of je het eens bent met de Israëlische regering wordt vaak niet in beschouwing genomen. Je bent guilty by association. Men voelt zich machteloos door alle beelden in de media, het enige wat men kan doen is mensen in de eigen omgeving die ze associëren met Israël tot doelwit maken. Je ziet dat dit conflict in het Midden-Oosten leidt tot polarisatie in de Nederlandse samenleving. Op de flanken vindt er een enorme identificatie met een van beide partijen plaats. Je ziet het antisemitisme daardoor toenemen en je ziet ook dat negatieve beelden over moslims toenemen.’
Antisemitisme in de klas
‘Polarisatie in de samenleving zit vaak in bubbels. Maar in het onderwijs komen al deze bubbels samen. Dat maakt de rol van docent zo belangrijk. Ik denk dat het van belang is dat docenten daarbij ondersteuning krijgen’, zegt Bart. Om docenten te helpen om antisemitisme aan te kaarten in de klas, ontwikkelde de Anne Frank Stichting de interactieve les ‘Ontmoet Robin en Wael’. Leerlingen bekijken video’s met de persoonlijke verhalen van de jongeren Robin, een joodse Nederlander, en Wael, een Syrisch-Palestijnse vluchteling die in Berlijn woont. Ze vertellen beiden hoe anderen hen de schuld geven voor een conflict waar zij niets aan kunnen doen. Zo leren leerlingen dat ze individuele Joden niet verantwoordelijk kunnen houden voor het beleid van de regering van Israël. Ellen: ‘Het is van belang om altijd met leerlingen in gesprek te blijven, ook na een heftige opmerking. Stel open vragen en ga samen na waar hun opmerking vandaan komt. Vaak blijkt dat leerlingen zich helemaal niet realiseren dat de Israëlische regering iets heel anders is dan de Joodse bevolking die over de hele wereld verspreid is. Dat kwam naar boven toen ik in gesprek ging met een leerling die weigerde mee te doen in een les over de Holocaust.’ Bart voegt toe: ‘Het is belangrijk om met je leerlingen een sterk onderscheid te maken tussen Israël en Joden en Palestijnen en moslims. Erken samen dat mensen zich op verschillende manieren verbonden voelen met groepen in het Midden-Oosten, maar benadruk dat we uiteindelijk behoren tot de Nederlandse samenleving. We moeten iets van afstand inbouwen en leerlingen helpen beseffen dat we het hier in Nederland met elkaar moeten rooien.’
Mediawijsheid en desinformatie
‘Op sociale media komen zoveel antisemitische beelden voorbij, vaak zonder dat je het je realiseert. Maar omdat je het vaak ziet, gaat het wel tussen je oren zitten. Je moet leerlingen trainen om deze negatieve stereotypen te herkennen, zodat zij kunnen inzien waarom deze problematisch zijn. Mediawijsheid speelt hierin een belangrijke rol’, zegt Bart. Hij ziet de opkomst van sociale media als een van de oorzaken van de toename van antisemitisme sinds het jaar 2000. ‘Tot 2000 waren anti-Joodse beelden er ook, maar die bleven eigenlijk allemaal rond de koffietafels en de borreltafels. Nu zijn we met de hele wereld in contact en dringen antisemitische stereotypen door van het digitale domein naar de echte wereld.’ Om betrouwbare informatie aan te bieden op de platformen waar jongeren zich begeven, werkte Bart mee aan een TikTok-serie van de Anne Frank Stichting met korte explainervideo’s over antisemitisme. ‘De video’s kunnen als gespreksstarter gebruikt worden in de klas.’ Ellen ging in de klas aan de slag met mediawijsheid om antisemitisme aan te pakken. ‘Ik gaf leerlingen de opdracht om samen een krant te maken. Ze moesten verschillende media raadplegen, waardoor ze zagen hoeveel de informatie uit deze bronnen van elkaar kan verschillen. Zo werden ze zich bewust van de impact van nepnieuws en leerden ze dat ze altijd kritisch naar informatie op sociale media moeten kijken.’
Positief perspectief
‘We praten vaak over Joden in de context van de Holocaust, antisemitisme of het conflict in het Midden-Oosten. Dit heeft als gevolg dat er in de klas vaak alleen gesproken wordt over Joden als ze anders zijn dan de rest van de samenleving. Dit exotiseert Joden en creëert een gevoel van afstand. Ik denk dat het heel belangrijk is om ook te laten zien dat Joden Nederland en Europa mede hebben gevormd en onderdeel zijn van de Nederlandse cultuur.’ Bart is positief over initiatieven die Joodse verhalen de klas inbrengen. ‘Veel kinderen hebben nog nooit Joden ontmoet, dat maakt het makkelijker om gekke dingen te geloven over Joden. Dat is eigenlijk precies wat antisemitisme doet. Antisemitisme abstraheert en gaat over de Jood spreken met allerlei stereotypen beelden. Dus het tonen van persoonlijke verhalen en persoonlijke contacten wil ik erg stimuleren. Dan zien leerlingen dat Joden normale mensen zijn en dat de stereotypen onzin zijn.’ Ook Ellen benadrukt het belang van het bevorderen van inleving door het tonen van persoonlijke verhalen, zoals die van Robin en Wael. ‘Het maakt veel indruk om de verhalen van leeftijdsgenoten te horen. Dit maakt het voor leerlingen makkelijker om zich verplaatsen in het perspectief van een ander. Als je leerlingen bekend maakt met het Jodendom dan krijgen leerlingen een meer open houding.’
Interactieve les: ‘Ontmoet Robin en Wael’
Robin is een Joodse Nederlander en Wael is een Syrisch-Palestijnse vluchteling die in Berlijn woont. Beiden delen hun verhaal op video. In deze digiles ontdekken leerlingen via vragen en opdrachten de overeenkomsten en verschillen tussen hun verhalen. Het is bij de aanpak van antisemitisme belangrijk om de koppeling te maken naar de leefwereld van je leerlingen. Door te luisteren naar de ervaringen van jongeren met antisemitisme of andere vormen van discriminatie, creëer je op een veilige manier ruimte voor de pijn van jongeren die zich om een andere reden gediscrimineerd of buitengesloten voelen. Vaak begrijpen jongeren de situatie van Joden die antisemitisch bejegend worden beter als ze het aan hun eigen ervaringen kunnen relateren. De les heeft als doel inleving te bevorderen en een gesprek te starten over de impact van antisemitisme en moslimhaat op leeftijdsgenoten.
Wil je leerlingen op laagdrempelige wijze meer leren over antisemitisme? Bekijk samen de TikTok-serie ‘Ask the Expert’ waarin Bart Wallet uitleg geeft aan jongeren. Ook andere belangrijke thema’s, zoals vooroordelen, discriminatie en het belang van democratie komen in deze serie aan bod. Zowel de digiles als de TikTok-serie zijn ontwikkeld door de Anne Frank Stichting.
