Niet voor niets kreeg het laatste boek van Dick Swaab (2010) de titel ‘Wij zijn ons brein’. In ons brein ligt namelijk onze gehele persoonlijkheid opgeslagen. In ditzelfde brein bevindt zich ook onze gehele ontwikkeling en Swaab benadrukt dit dan ook met het onderschrift ‘van baarmoeder tot alzheimer’.
Laten we daarom eens gaan kijken hoe ons brein eruitziet, of nog liever hoe het zich in de loop van de evolutie gedurende miljoenen jaren heeft ontwikkeld tot wat het nu is. Ik maak hierbij gebruik van de theorie van Paul MacLean (1992), zoals deze is beschreven in The Triune Brain in Evolution. Volgens MacLean is het menselijk brein het resultaat van een lange evolutie die honderden miljoenen jaren geleden is begonnen. Hij spreekt van drie breinen, die allemaal bij de mens aanwezig zijn: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijk brein.
Het reptielenbrein
Ons oudste brein, dat vooral bestaat uit de hersenstam, hebben we gemeen met de reptielen. Dit brein is volgens MacLean zo’n 500 miljoen jaar oud. Het heeft een beperkt, maar zeer krachtig leervermogen dat we klassieke conditionering noemen. Verder wordt vanuit dit brein het voortbestaan van het individu en van de soort gereguleerd door middel van het ademhalen, het verteren van voedsel en seksualiteit. Dit brein is cognitief impenetrabel, wat betekent dat het nauwelijks toegankelijk is voor de neocortex (het deel van de hersenen dat betrokken is bij hogere functies als bewuste bewegingen en redeneren) en de vrije wil. Verslavingen, zoals roken, bevinden zich ook in dit brein. Daarom is het zo moeilijk om van het roken af te komen.
Het zoogdierenbrein
In de loop van miljoenen jaren hebben zoogdieren, onder de invloed van de externe omgeving, een nieuw soort hersenen ontwikkeld, bovenop het reptielenbrein; het zoogdierenbrein. In dit brein bevindt zich een groep structuren die samen het limbische systeem vormen (Latijn: limbus, “rand of zoom”). Ook het zoogdierenbrein heeft zijn eigen leervermogen dat we operante conditionering noemen. Deze vorm van leren en motiveren passen we vooral toe op scholen waar de leerlingen zaken moeten leren die niet intrinsiek zijn gemotiveerd.
Het zoogdierenbrein is sterk in analoge communicatie (lichaamstaal). Hiermee communiceren wij bijvoorbeeld met ons huisdier, maar tasten we ook de bedoelingen af van andere mensen. Dit brein is ook bijziend in de tijd; het denkt op korte termijn. Daarom stellen wij verplichtingen uit, maar sluiten wij ook leningen af bij banken. Dit belangrijke brein is de zetel van emoties, motivatie en sociaal gedrag. In de volgende artikelen zullen we zien dat het juist de kwaliteiten van dit brein zijn die bepalen of wij succesvol zijn, als mens en als lid van de gemeenschap.
Het menselijk brein (neocortex)
Organismen evolueren onder druk van de externe omstandigheden. Evolutie is het gevolg van een permanente wapenwedloop tussen en binnen soorten, waarbij steeds de sterksten of de slimsten overleven. Wanneer jaguars allemaal harder gaan lopen dan hun prooidieren, sterven de prooidieren uit, maar als gevolg daarvan uiteindelijk ook de jaguars, tenzij deze er bijvoorbeeld in slagen over te gaan op het eten van gras.
De mensachtigen ontwikkelden een nieuw wapen in de strijd om het bestaan: de hersenschors. Dit machtige orgaan maakt het intelligente denken mogelijk, maakt het mogelijk dat wij communiceren via taal. Een belangrijk deel, de prefrontale cortex, is zelfs in staat als manager van ons functioneren op te treden. Maar, de neocortex is een zwak systeem; zowel het reptielenbrein als het zoogdierenbrein zijn krachtiger. Wij doen dingen die wij achteraf betreuren. Vaak denken we niet na en moeten wij onze drie breinen in het gareel zien te krijgen. In hoeverre ons dat lukt is afhankelijk van onze persoonlijke ontwikkeling. En deze gaan we aan de orde stellen in de volgende artikelen.
