De coronacrisis heeft het complotdenken aangewakkerd en juist jongeren lijken beïnvloedbaar door complottheorieën. Hoe ga je als leerkracht om met botsende wereldbeelden in de klas? We hebben alvast drie tips voor je.
Onzekere tijden zijn de perfecte voedingsbodem voor complotdenken. Niet gek dus dat er een flinke toename van online complotberichten is sinds de start van de coronacrisis. Juist jongeren lijken vatbaar voor complotten, zeggen deskundigen. Jongeren zijn namelijk op zoek naar een eigen identiteit en weten nog niet altijd welke informatie betrouwbaar is. Complotten maken de wereld spannend en begrijpelijk: heeft Bill Gates het coronavirus uitgevonden, of wordt het toch veroorzaakt door het 5G-netwerk? Wanneer verschillende (on)waarheden met elkaar botsen, kan dat zorgen voor onrust en verdeeldheid in de klas.
Wat is een complottheorie?
Complottheorieën bestaan uit twee elementen, zegt socioloog Jaron Harambam in een artikel van Platform Jeugd preventie Extremisme en Polarisatie (Platform JEP). Als eerste noemt hij het geloven in verklaringen die wijzen op heimelijk handelen van een groepje mensen achter de schermen (zoals ‘Bill Gates en consorten’). Het tweede element is het geloof dat de officiële waarheid die de politiek, de wetenschap en de overheid ons voorschotelen, niet de échte waarheid is. De theorieën variëren eindeloos, maar gaan vooral uit van grootschalig bedrog met kwaadaardige opzet.
Overlevingsmechanisme
Complotten worden aangewakkerd wanneer er een gebeurtenis plaatsvindt die moeilijk te bevatten is, zoals de coronacrisis. Complotdenken wordt dan een soort overlevingsmechanisme. ‘Je wilt zo’n gebeurtenis in de toekomst graag kunnen voorspellen en voorkomen, terwijl de werkelijkheid weerbarstig is en zich moeilijk laat vangen in een simpel causaal schema’, zegt sociaal psycholoog Bastiaan Rutjens van de Universiteit van Amsterdam (UvA) in een artikel. Hij legt uit dat complotdenkers (versimpelde) verbanden leggen in een poging om controle te krijgen over een onbegrijpelijke situatie.
Complottheorieën en nepnieuws
Die (zogenaamde) verbanden zijn tegenwoordig makkelijk te vinden door de overdaad aan (nep)nieuws die we via allerlei kanalen binnenkrijgen. Bij nepnieuws verspreiden mensen met opzet informatie die niet, of deels klopt. Dat is niet per se het geval bij het delen van complottheorieën, omdat sommige verspreiders de informatie oprecht geloven. Een complottheorie hoeft daarnaast niet helemaal onwaar te zijn.
Toch zijn er raakvlakken: ook complotten worden rondgepompt om verwarring te zaaien of om er geld aan te verdienen. Dat laatste gebeurt met marketingtechnieken en de inzet van social media. Algoritmes op social media zorgen er daarnaast voor dat je (onbewust) in een bubbel blijft zitten van zelfbevestigende informatie. Mediawijsheid is daarom een belangrijke vaardigheid; niet alleen om nepnieuws te herkennen, maar ook rondom complotdenken.
Tips
Complottheorieën kunnen dus zowel angstaanjagend als geruststellend zijn: een tweestrijd die voor verwarring kan zorgen onder jongeren. Stichting School & Veiligheid en de Anne Frank Stichting lieten een brochure Complotten in de klas schrijven. Hierin staan praktische opdrachten voor in de klas en handige tips over hoe je als leerkracht het kritisch denken kunt ondersteunen. Dit zijn alvast een aantal tips:
1. Blijf rustig en stel je onderzoekend en empatisch op
Het tegenspreken van een complot werkt vaak averechts, omdat je dan onderdeel van de ‘tegenpartij’ wordt. Polarisatie, en daarmee een groeiend wij-zij-denken, is een typisch gevolg van complotdenken. Daarnaast is een complot waarin jongeren echt geloven onderdeel van hun identiteit: het zegt iets over hun leefwereld en opvattingen. Om een sfeer te creëren waarin iedere leerling zich veilig en gehoord voelt, gaat het niet om wát er gedacht wordt, maar om hóe er gedacht wordt.
2. Bevraag samen de waarheid
Hoewel je jouw kennis en eigen mening niet onder stoelen of banken hoeft te steken, bestaat er niet zoiets als dé waarheid. Een belangrijke taak van leraren is om leerlingen kritisch te leren denken; ze open te leren staan voor tegeninformatie en andere perspectieven. Door gezamenlijke discussie, uitwisseling van gedachten en gezamenlijk onderzoek, blijf je in gesprek. In Complotten in de klas vind je praktische opdrachten die hierop aansluiten.
3. Bewaak je grenzen
Complotdenken wordt een probleem als iemand bewust oproept tot haat en geweld en bepaalde groepen als zondebok gaat aanwijzen. Meningen verkondigen en overal vraagtekens bij zetten is goed, maar de sociale veiligheid in de klas gaat boven alles.
Verder lezen
Download de brochure Complotten in de klas voor meer tips. Lees ook op Onderwijs van Morgen het artikel Hoe leer je leerlingen kritisch lezen en denken? en andere artikelen over mediawijsheid.
Hoe ga jij om met complotdenken in jouw klas? Heb je tips? Laat het ons dan weten via onderstaand reactieformulier.
