Sociale media verbieden voor jongeren: oplossing of symptoombestrijding?

Het was een wereldprimeur: eind 2024 keurde de Australische Senaat een wetsvoorstel goed waarin sociale media voor kinderen en jongeren tot 16 jaar verboden werd. De discussie is ook in Nederland in volle gang. Schermtijd en schermgebruik worden door politiek en media besproken en door velen veroordeeld, maar professionals wijzen ook op de voordelen van online activiteiten. In dit artikel bespreken we de effectiviteit en mogelijke consequenties van een verbod op sociale media.

Australië loopt misschien voorop, maar is zeker niet het enige land dat bezig is met een verbod op sociale media voor kinderen en jongeren. Onder andere Noorwegen, Frankrijk en Nederland maken zich zorgen over de invloed van sociale media op jonge kinderen en overwegen een dergelijk verbod. In Nederland bepaalt de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) dat kinderen vanaf 13 jaar een account mogen aanmaken op platformen als Snapchat en YouTube. Vanaf 16 jaar hebben ze daarvoor geen toestemming meer nodig van hun ouders. In de praktijk blijkt het echter eenvoudig om deze leeftijdsgrens te omzeilen door een ander geboortejaar in te vullen.

Een verbod in Nederland

D66 kwam na de nieuwe Australische wet met een voorstel om sociale media ook in Nederland te verbieden voor kinderen onder de 15 jaar. Kamerlid Hanneke van der Werf stelt dat kinderen te vroeg in aanraking komen met platformen als TikTok en Instagram en daar 

Schadelijke content tegenkomen door onder andere de Infinite Scroll (een functie die gebruikers stimuleert eindeloos te blijven scrollen zonder duidelijke stopmomenten red.) en de verslavende algoritmes. Uit onderzoek blijkt dat vier op de vijf ouders een verbod op sociale media tot 15 jaar steunen. Twee derde van de ondervraagde ouders heeft het gevoel dat hun kind in enige mate verslaafd is aan sociale media. Een verbod zou volgens hen helpen als extra stok achter de deur.

Hoewel de meeste politieke partijen erkennen dat jongeren beschermd moeten worden tegen de negatieve gevolgen van sociale media, is de Tweede Kamer er nog niet over uit of een verbod de juiste aanpak is.

Drie redenen die pleiten voor een verbod

1. Negatieve invloed op cognitieve ontwikkeling
   Voorstanders van een verbod wijzen erop dat sociale media een negatieve invloed kunnen hebben op de cognitieve ontwikkeling van jonge kinderen. Onderzoek toont aan dat overmatig schermgebruik kan leiden tot verhoogde impulsiviteit en verminderde cognitieve flexibiliteit bij kinderen. 
   
2. Negatieve invloed op mentale gezondheid
   Onderzoek van het Trimbos-instituut toont aan dat passief gebruik van sociale media, zoals het bekijken van foto’s zonder interactie, kan leiden tot gevoelens van eenzaamheid, angst en depressie bij jongeren. Dit komt doordat dergelijke activiteiten zelfvergelijking en afgunst kunnen versterken. Een verbod zou deze negatieve effecten kunnen verminderen.
3. Slaapverstoring door schermgebruik
   Het RIVM heeft vastgesteld dat jongeren die in het uur voor het slapengaan schermen gebruiken, vaker last hebben van slaapklachten, zoals moeilijk in slaap vallen en kortere slaapduur. Dit kan leiden tot vermoeidheid overdag en verminderde schoolprestaties. Een verbod op sociale media en daarmee schermgebruik voor het slapengaan kan bijdragen aan een betere slaapkwaliteit.

Positieve effecten van sociale media

Maar er zijn ook aanwijzingen dat sociale media juist een positieve invloed hebben. Onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam en de Erasmus University Rotterdam zijn eensgezind: een verbod op sociale media voor kinderen onder de 15 jaar draagt volgens hen niet bij aan een gezonde digitale opvoeding. Universitair hoofddocent Psychologie en sociale media-expert Wouter van den Bos stelt dat sociale media een gevoel van verbondenheid bieden. ‘Als je om een of andere reden geen gelijkgestemden kan vinden binnen je eigen sociale kring, kan dat op sociale media wel. Daar zijn de mogelijkheden groter, en kan je dat gevoel van verbondenheid vinden. Daarnaast vind je er inspiratie voor creatieve dingen en ontspanning,’ vertelt hij. 

Professor dr. Esther Rozendaal wijst in onderstaande video op de mentale en fysieke negatieve effecten van sociale media, maar plaatst kanttekeningen bij een verbod. ‘Er is heel veel onderzoek naar de effecten van sociale media, en een aantal van die studies laten inderdaad negatieve effecten zien. Maar als je goed naar dat onderzoek kijkt, dan zie je dat die effecten er vooral zijn voor bepaalde kinderen die bepaalde platformen gebruiken, voor een bepaalde hoeveelheid in tijd, die er bepaalde dingen op zien, of meemaken of doen. En die ook nog eens bepaalde persoonlijke eigenschappen hebben. De effecten zijn er dus niet voor alle kinderen, alle tieners en alle jongeren.’ 

Rozendaal benadrukt dat de online wereld van kinderen ook positieve kanten heeft. Zo biedt het de mogelijkheid om hun identiteit te ontwikkelen, nieuwe dingen te leren en om bij te dragen aan de maatschappij. ‘Daarnaast – belangrijker nog – denk ik, dat als we social media zouden verbieden, we kinderen ook de kans ontnemen om te leren hoe je er met een wijze en weerbare manier mee om zou kunnen gaan.’

Bewustwording en regulering

Nick van Hummel van het Nederlands Jeugd instituut (NJi) ziet een verbod niet als de oplossing, omdat het niet het werkelijke probleem aanpakt. Ook hoofddocent Psychologie Wouter van den Bos pleit voor duidelijke richtlijnen in plaats van een totaalverbod. Hij beaamt dat er elementen van sociale media-applicaties zijn die moeten worden verboden. ‘Denk aan de hoeveelheid influencers op TikTok die reclame maken of de Infinite Scroll-functie.’ ‘We hebben al wetten die bepalen dat je geen reclame mag maken voor jongeren, maar het gebeurt toch. Als we hier strenger op gaan handhaven in Nederland, kan het erop uitdraaien dat TikTok zoveel moet aanpassen dat de app tot die tijd verboden wordt.’

Wat kun je als leerkracht doen?

De conceptkerndoelen digitale geletterdheid laten zien dat zowel de overheid als professionals het belang inzien van bewustwording. In domein C staat de wisselwerking tussen digitale technologie, digitale media, de mens en de samenleving centraal, met onder andere de volgende doelen:

• bespreken en in kaart brengen van de schermtijd van de leerlingen; 
• verkennen hoe digitale technologie en media sociaal welzijn en sociale inclusie beïnvloeden; 
• beschrijven hoe sociale media werken en hoe ze de aandacht van gebruikers trekken, vasthouden en beïnvloeden.

Daarmee wordt het werken aan bewustwording al geïntegreerd in het onderwijs. Nji benadrukt daarnaast de kwaliteiten van professionals: ‘Als het om mediaopvoeding gaat, voelen professionals zich vaak onvoldoende bekwaam om ouders te adviseren. Maar professionals hebben de benodigde kennis allang in huis.’ Ze geven je als een steuntje in de rug drie praktische tips om ouders te begeleiden in de mediaopvoeding, die ze op hun website verder toelichten: 

1. Vergelijk mediaopvoeding met leren fietsen.
   Kinderen leren heel veel onder begeleiding; fietsen bijvoorbeeld. Maar bij mediagebruik zijn kinderen vaak helemaal op zichzelf aangewezen. Met deze vergelijking, is het belang van mediaopvoeding makkelijker te begrijpen.
2. Focus niet op schermtijd, maar op mediamomenten.
   Op welke momenten worden media gebruikt? En wanneer is er tijd voor andere dingen?
3. Benadruk het belang van verveling en ongemak.
   Ouders gebruiken media vaak als hun kind moe is, of zich verveelt. Soms kan dat makkelijk zijn. Maar negatieve emoties hebben natuurlijk ook een functie. Als een kind zich verveelt of gefrustreerd is, leert het daarvan.

Meer lezen

Alles over Mediaopvoeding NJI

Lessuggestie: Australië verbiedt sociale media: moet Nederland volgen?