Jij hebt zelf een goed beeld van wat er in de klas gebeurt. Maar onder de oppervlakte kunnen interessante nuances spelen die een belangrijke invloed hebben op het welbevinden van de leerlingen. Een sociogram geeft je inzicht in welke leerlingen vaak samen optrekken, wie binnen de groep leiderschap toont en welke kinderen mogelijk buitengesloten worden. Met deze kennis kun je gericht interventies inzetten.
Cuny van Uden is orthopedagoog, gz-psycholoog en psychotherapeut. Zij heeft een eigen psychotherapiepraktijk waar zij jeugdigen en volwassenen met uiteenlopende hulpvragen behandelt. Daarnaast is zij jaren verbonden geweest aan het primair en voortgezet onderwijs.
School betekent voor kinderen veel meer dan alleen maar bezig zijn met leren en opletten. Het is dé plek waar ze ervaringen opdoen in sociale relaties, hun sociale vaardigheden oefenen en hun kwaliteiten leren herkennen en inzetten. De sociale groep die een klas met elkaar vormt, vraagt van jou extra vaardigheden: oog hebben voor onderlinge verhoudingen, sociale status en interacties, en dan ook nog in staat zijn hierop in te spelen om een zo prettig en veilig mogelijk (leer)klimaat in de klas te creëren.
Groepsdynamica
Kennis van groepsdynamica kan bijdragen aan een beter inzicht in de verschillende rollen en posities van kinderen in de klas. Het kan je helpen de kinderen te stimuleren goede relaties aan te gaan en een omgeving te creëren waarin ieder kind tot zijn recht kan komen.
Een methode die de nadruk legt op de interpersoonlijke attractie en interactie is de sociometrische benadering (met als pioniers Moreno & Jennings, al in de jaren 70). Deze methode richt zich vooral op de sociale aspecten van het groepsgebeuren en met name op de emotionele kanten van de interpersoonlijke relaties tussen groepsleden. Deze benadering resulteert in een zogenaamd sociogram.
Wat is het?
Een sociogram is een grafische weergave van de relaties binnen een groep, zoals een klas. Je kunt eruit aflezen hoe kinderen met elkaar omgaan, wie met wie bevriend is, wie populaire kinderen zijn en wie zich aan de rand van de groep bevindt. Sociogrammen kunnen eenvoudig zijn, waarbij alleen vriendschappen worden weergegeven, of complexer, waarbij meerdere soorten relaties worden gevisualiseerd.
Er zijn handige digitale programma’s, waarbij alle kinderen dezelfde vragen beantwoorden, zonder elkaars antwoorden te weten. Denk aan:
- Met wie speel je het liefst in de pauze?
- Met wie zou je graag in een groepje willen werken?
- Met wie praat je vaak?
Het programma genereert vervolgens een handige weergave van de onderlinge verhoudingen.
Voordelen
Het gebruik van sociogrammen in het basisonderwijs biedt verschillende voordelen, zowel voor de leerlingen als voor leerkrachten.
- Vroegtijdige signalering van probleemgedrag
Sociogrammen helpen bij het vroegtijdig opsporen van probleemgedrag, zoals pesten of buitensluiting. Ze bieden een objectieve manier om in de gaten te houden welke kinderen sociaal kwetsbaar zijn en extra aandacht nodig hebben. - Gerichte interventies
Wanneer de sociale dynamiek binnen een klas in kaart is gebracht, kun je gericht interventies plannen om de sociale cohesie te verbeteren. Als bijvoorbeeld blijkt dat bepaalde kinderen vaak buiten de groep vallen, kun je deze kinderen meer betrekken in groepsactiviteiten of hen koppelen aan kinderen waarmee ze beter zouden kunnen opschieten. - Verbetering van de groepssfeer
Het creëren van een positieve groepssfeer is essentieel voor een goed leerklimaat. Door een beter begrip van de relaties tussen de kinderen kun je inspelen op de onderlinge verhoudingen. Dit kan leiden tot een hechtere groep, waarin iedereen zich geaccepteerd en gewaardeerd voelt. - Ondersteuning bij differentiatie
Als je weet welke kinderen goed met elkaar samenwerken of welke juist samen spanning ervaren, kun je beter inspelen op de behoeften van individuele leerlingen. Dit kan bijvoorbeeld nuttig zijn bij het indelen van groepjes voor samenwerkingsopdrachten. Zo versterk je het groepsgevoel en de samenwerking binnen de groep.
Do’s and don’ts
- Blijf je ervan bewust dat een sociogram slechts een aanvulling is op je eigen observaties.
- Zorg ervoor dat kinderen zich echt veilig genoeg voelen om tijdens het invullen eerlijk te zijn. Voorkom spieken!
- Een groep is altijd onderhevig aan verandering. Herhaal de metingen dus na een aantal maanden om te bekijken of er verschuivingen hebben plaatsgevonden die aandacht vragen.
