Het thema welzijn is razend populair, ook op social media. Wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack, die zichzelf ‘Sjamadriaan’ noemt, waarschuwt in HUMAN-programma Mediastorm voor een groeiend aantal ‘wellness-experts’ dat op social media geld wil verdienen aan valse gezondheidsclaims. Hoe kun je het kritisch denken van je klas ook op dit thema stimuleren? We delen drie praktische tips.
We zijn gek op wellness, zo blijkt uit cijfers van non-profitorganisatie Global Welness Institute uit 2023. De wellness-industrie is momenteel goed voor maar liefst 5,1 miljard euro, meer dan 1,5 keer zoveel als tien jaar geleden. Het gaat hierbij om producten die onze gezondheid zouden verbeteren: van voedingssupplementen, sportspullen en mindfulness-apps tot verzorgingsproducten, yogalessen en slaaptechnologie. Het instituut verwacht dat deze markt alleen maar gaat groeien de komende jaren. Ook kinderen en jongeren behoren tot de doelgroep van deze industrie.
Wat is gezond?
De letterlijke betekenis van ‘wellness’ is ‘lichamelijk welbevinden’. Het is een samentrekking van het Engelse ‘wellbeing’ en ‘fitness’. In principe kun je er alles wat te maken heeft met de gezondheid van lichaam en geest onder rekenen. Over wat gezond is en wat niet, wordt een hele hoop geschreven en beweerd. Vooral online. Wetenschapsjournalist Adriaan ter Braack waarschuwt in HUMAN-programma Mediastorm voor een groeiend aantal ‘welzijnsexperts’ dat als paddenstoelen uit de grond schiet op sociale media. ‘Boost je immuunsysteem en voorkom kanker’, ‘manifesteer je droombaan’, ‘verdien een ton per maand’: volgens hem worden er nogal makkelijk beloften rondgestrooid door mensen die daaraan geld willen verdienen. Dat doen zij door bijvoorbeeld boeken, online trainingen en cursussen te verkopen.
Iedereen kan zich online voordoen als expert
Ook jouw leerlingen komen ongetwijfeld weleens wellness-influencers tegen op social media. Sommigen van deze influencers hebben namelijk tientallen miljoenen volgers. Alleen al onder de tags ‘wellness’ en ‘health’ vallen op Instagram op dit moment zo’n 236 miljoen berichten. Daar komt bij dat wanneer je op social media berichten aanklikt, het algoritme ervoor zorgt dat je steeds meer van dezelfde soort berichten ziet. Daardoor kun je in wat Arjen Lubach noemt een ‘fabeltjesfuik’ terecht komen. Al dan niet foutieve informatie vult elkaar dan aan, waardoor het makkelijker wordt om nepnieuws te geloven.
‘Eén blik op social media en je zou denken dat elk aspect van het leven maakbaar is. Dat je volledig in controle bent van je fysieke gezondheid, je geestelijke gezondheid, je sociale leven, je geld en je carrière’, zegt Ter Braack. Hij doelt daarmee op de berichten van niet-medische, zelfbenoemde gezondheidsexperts. ‘Zolang iedereen zichzelf online kan voordoen als geneeskundige, healer of manifestatie-expert en ongehinderd de grootste flauwekul de ether in kan slingeren, zal dat verdienmodel voorlopig niet verdwijnen.’
Gevoelig voor trends
In principe verschilt het thema wellness of gezondheid wat nepnieuws betreft niet van alle andere spraakmakende maatschappelijke thema’s, zoals politiek en milieu. Ook hierover is volop zin en onzin te vinden online. Het feit dat wellness razendpopulair is en het aantal wellness-influencers dat geld wil verdienen aan hun volgers groeit, is een reden om het verschijnsel ook eens aan te kaarten in de klas. Met name tieners zijn namelijk gevoelig voor trends, schrijft wetenschapswebsite Scientias. Volgens hen is onderzocht dat positieve foto’s en video’s van risicovol gedrag in de media, zoals roken en drinken, leiden tot meer kans op risicogedrag bij tieners. Aan de andere kant kunnen filmpjes van gezond gedrag, leiden tot positieve veranderingen in leefstijl. Het is daarom des te belangrijker om kritisch te blijven denken over bepaalde gezondheidsclaims.
Zó stimuleer je het kritisch denken over gezondheidsclaims op social media
Wanneer jouw leerlingen tegen een gezondheidsclaim aanlopen op social media, is het natuurlijk de vraag waar deze op gebaseerd is. Om daarop een antwoord te vinden, moeten de leerlingen kritisch kunnen denken. Het SLO stelde een voorbeeldmatig leerplankader kritisch denken op. Hierin staan zes aspecten van kritisch denken die je volgens hen binnen alle vakken kunt toepassen. Zo heeft de leerling onder andere achtergrondkennis nodig om een mening te kunnen vormen over een thema. Ook interactie tussen leerlingen en docent zijn van belang voor de ontwikkeling van kritisch denken, aldus het SLO.
Stimuleer het kritisch denken aan de hand van een voorbeeld van een bericht met een gezondheidsclaim op social media. Mediawijsheid.nl stelde een stappenplan op om nepnieuws, waaronder op social media, te herkennen. We delen de eerste drie van de acht stappen.
1 Wie is de afzender van het bericht?
Wie is deze persoon? Bestaat deze persoon echt?
In het geval van wellness-influencers gaat het vaak om mensen met een niet-medische achtergrond. Wat hebben zij voor achtergrond?
2 Welke intentie heeft die afzender?
Waarom heeft diegene het social media bericht gemaakt? Voor wie is het bedoeld? Welke (politieke, financiële of andere) belangen heeft de afzender? Of is het bedoeld als satire?
Veel wellness-influencers hebben producten of diensten gekoppeld aan hun social media content. Misschien word je aangemoedigd om een online training te kopen, een e-book te bestellen of een abonnement te nemen. Daarnaast zijn wellness-influencers weleens een bron van satire, kijk maar naar het einde (vanaf 12:09 min.) van de video van HUMAN uit het begin van dit artikel.
3 Welke techniek is gebruikt?
Hoe wordt er ingespeeld op emotie, worden er zaken weggelaten, wordt er een autoriteit aangeroepen? Welk camerastandpunt wordt gebruikt? Welke beelden worden getoond met welke muziek erbij? Worden er veel hoofdletters en uitroeptekens gebruikt?
Wellness-influencers spelen in op persoonlijke problemen, zoals depressie, geldproblemen of onzekerheden. Dit kan ervoor zorgen dat een bericht vooral op gevoelsniveau beoordeeld wordt en niet op basis van het kritische denkvermogen.
Bekijk de hele checklist op de website van Mediawijsheid.
